Uốn nắn hay buông lỏng, giới hạn bao nhiêu là đủ để con lớn lên an toàn và thoải mái

Cách đây vài tuần, tôi có duyên sở hữu một cây hạc cam đột biến. Nó là một giống cây đẹp, quý, và cũng khá mắc tiền. Nhưng khi nhận cây, tôi không khỏi thất vọng. Thay vì vươn mình khoe những phiến lá khỏe khoắn, nó lại co quắp, yếu ớt, những cành lá mọc ra một cách lệch lạc, thiếu sức sống. Nguyên nhân không nằm ở bản chất của giống cây, mà ở môi trường. Chủ cũ đã đặt nó trong một góc khuất thiếu sáng, có lẽ với niềm tin rằng “cứ để tự nhiên rồi nó sẽ lớn”. Và cái “tự nhiên” trong một môi trường tồi tệ ấy đã tạo ra một thực thể méo mó. Tôi đã phải mất rất nhiều công sức, tỉ mẩn uốn lại từng cành lá, điều chỉnh hướng mọc, và quan trọng nhất là đưa cái cây ra nơi có đủ ánh nắng và dưỡng chất cần thiết.

Quá trình cứu vãn cái cây nhỏ khiến tôi suy nghĩ rất nhiều về một niềm tin gần như trở thành "chân lý" trong việc nuôi dạy con trẻ ngày nay: tôn chỉ “để trẻ phát triển tự do tuyệt đối”. Chúng ta nghe nói về nó ở khắp mọi nơi, từ sách vở, chuyên gia cho đến các cuộc trò chuyện thường ngày. Lý tưởng ấy thật đẹp đẽ, bởi ai mà không muốn con mình được là chính nó, được tự do bay nhảy trong thế giới của riêng mình? Nhưng khi nhìn vào cái cây hạc cam co quắp kia, một câu hỏi cứ lởn vởn trong đầu tôi: Liệu chúng ta, với thiện chí muốn dành cho con điều tốt nhất, có đang vô tình đặt con vào một “góc khuất thiếu sáng” nhân danh hai chữ “tự do”? Liệu có một lằn ranh mong manh nào đó giữa việc để con phát triển tự nhiên và hành động thả trôi con một cách tự nhiên mà chúng ta đã bỏ qua?

Sai lầm cốt lõi có lẽ nằm ở việc chúng ta đánh đồng “tự do” với sự “vô kỷ luật” hay “buông lỏng”. Tự do thật sự không phải là trạng thái không có bất kỳ rào cản hay quy tắc nào. Một đứa trẻ được “tự do tuyệt đối” theo nghĩa đó, thực chất, lại là một đứa trẻ bất an nhất. Khi không có giới hạn rõ ràng, thế giới trong mắt trẻ trở nên hỗn loạn và khó đoán định, khiến chúng luôn trong trạng thái lo lắng. Giống như một con tàu không có bánh lái giữa đại dương, sự tự do vô hạn ấy không mang lại sự giải thoát, mà là cảm giác lạc lõng và sợ hãi. Hơn thế nữa, môi trường “tự nhiên” của trẻ em hiện đại không còn là một đồng cỏ trong lành. Nó là một khu rừng rậm của thiết bị điện tử, của những luồng thông tin phức tạp và văn hóa tiêu thụ đầy cám dỗ. Thả một đứa trẻ vào đó mà không có sự định hướng, không có một bộ lọc nào, chẳng khác nào để một cái cây non tự chống chọi với bão tố và sâu bệnh. Những đứa trẻ lớn lên như những “gã khổng lồ trên đôi chân đất sét”, có thể tỏ ra tự tin bề ngoài nhưng bên trong lại thiếu đi năng lực đối mặt với thất bại, kỹ năng hợp tác xã hội và sự kiên trì cần thiết để theo đuổi những mục tiêu dài hạn.

Ngược lại với sự buông lỏng đó là khái niệm “uốn nắn”. Nhiều người e ngại hai từ này vì nó gợi lên hình ảnh của sự áp đặt, gò bó, bẻ gãy cá tính để ép đứa trẻ vào một khuôn mẫu cứng nhắc. Nhưng đó là một sự ngộ nhận. Uốn nắn đúng đắn không phải là tạo ra một cây bonsai bị cắt tỉa dị dạng theo ý muốn chủ quan của người lớn. Uốn nắn, theo cách tôi hình dung, chính là quá trình xây dựng một bộ khung bên trong, một “cột sống” vững chãi cho trẻ. Thân, cành, lá lúc nhỏ cũng như cột sống của một đứa trẻ, nếu không được gò đúng tư thế sẽ trở nên cong queo, lệch lạc. Việc uốn nắn này là quá trình chúng ta giúp con định hình la bàn đạo đức về đúng-sai, lòng trắc ẩn, là khi chúng ta hướng dẫn con gọi tên và điều tiết cảm xúc của chính mình, là khi chúng ta cùng con rèn luyện thói quen và kỷ luật để không gục ngã trước khó khăn đầu tiên. Bộ khung này không phải là nhà tù giam hãm, mà chính là nền tảng vững chắc để từ đó, sự tự do đích thực có thể nảy mầm và phát triển một cách an toàn.

Vậy, làm thế nào để trở thành một “người làm vườn” thông thái thay vì một “người cai ngục” hay một “chủ đất bỏ hoang”? Câu trả lời nằm ở sự cân bằng tinh tế: tạo ra một khu vườn của tự do trong một khuôn khổ linh hoạt. Điều này có nghĩa là thiết lập những giới hạn rõ ràng, nhất quán nhưng luôn được thực thi bằng tình yêu thương và sự thấu hiểu. Thay vì hỏi một câu hỏi mở mông lung “Tối nay con muốn ăn gì?”, hãy trao cho con quyền lựa chọn trong một giới hạn lành mạnh: “Con muốn ăn cá hay ăn thịt?”. Điều này vừa tôn trọng ý kiến của trẻ, vừa đảm bảo chúng vẫn ở trong một khuôn khổ dinh dưỡng hợp lý. Nó cũng có nghĩa là để trẻ đối mặt với hậu quả tự nhiên và logic từ hành động của mình, tất nhiên là trong giới hạn an toàn. Quan trọng hơn cả, cha mẹ chính là cái cây trưởng thành vững chãi nhất để con noi theo. Chúng ta không thể kỳ vọng con mình kiên trì nếu chúng ta dễ dàng bỏ cuộc, hay mong con nói lời tử tế nếu chính chúng ta luôn cáu gắt.

Cuối cùng, quay trở lại với câu hỏi ban đầu, giữa uốn nắn và buông lỏng, chúng ta nên chọn con đường nào? Có lẽ câu trả lời không phải là chọn một trong hai. Tự do tuyệt đối là một ảo tưởng đẹp đẽ nhưng nguy hiểm. Sự tự do mà chúng ta nên trao cho con trẻ không phải là sự tự do vô giới hạn của một cái cây mọc hoang, mà là sự tự do của một cái cây có bộ rễ sâu và thân cành vững chãi, đủ sức vươn cao và chống chọi với mọi thời tiết. Mục tiêu của việc làm cha mẹ không phải là tạo ra một bản sao hoàn hảo của mình, cũng không phải là bỏ mặc một sinh linh bé nhỏ cho may rủi của cuộc đời. Đó là hành trình của một người làm vườn kiên nhẫn, người cung cấp đủ ánh sáng, dưỡng chất và một chiếc cọc vững chãi để cành non có thể tự tin vươn lên, mạnh mẽ và tỏa ra vẻ đẹp độc đáo theo cách riêng của chính nó. Thú thực với bạn đọc, tôi viết những dòng này khi bản thân chưa làm cha. Có lẽ, góc nhìn của tôi giống như một anh nông dân đang tập sự, người đứng trước một mảnh đất và hình dung về khu vườn tương lai của mình. Vì vậy, xin đừng xem đây là một lời khuyên hay một công thức áp đặt. Bài viết này chỉ đơn thuần là một nỗ lực gợi mở vấn đề theo hướng đa chiều, một cuộc đối thoại mà có lẽ, chính tôi cũng sẽ học hỏi được nhiều điều khi thực sự bắt đầu hành trình vun trồng của riêng mình.