Khi Facebook "Khai Tử" Bạn, Bạn Sẽ Cảm Thấy Gì và Bạn Sẽ Làm Gì?

Một buổi sáng bình thường, như mọi buổi sáng trong hơn một thập kỷ qua, thói quen của tôi là lướt qua Facebook để xem bạn bè có gì mới. Nhưng hôm nay, màn hình không chào đón tôi bằng những hình ảnh quen thuộc. Thay vào đó là một dòng thông báo lạnh lùng, dứt khoát: "Tài khoản của bạn đã bị vô hiệu hóa vì vi phạm Tiêu chuẩn Cộng đồng của chúng tôi". Không một lời giải thích cụ thể, không một bằng chứng, chỉ có một bản án.

Trong khoảnh khắc, cảm giác phi lý ập đến. Nó giống như một buổi sáng bạn thức dậy và phát hiện ổ khóa nhà mình đã bị thay, và bạn bị cấm cửa vào chính ngôi nhà mà mình đã xây dựng, vun đắp, và chứa đầy kỷ niệm suốt 17 năm qua. Ngôi nhà số mang tên tôi trên Facebook, nơi lưu giữ gần hai thập kỷ cuộc đời, bỗng chốc hóa hư không.

Cú sốc ban đầu qua đi, nhường chỗ cho một chuỗi phản ứng tâm lý phức tạp hơn mà tôi không lường trước được. Điều đầu tiên ập đến không phải là việc mất kết nối, mà là sự mất mát ký ức. Hơn 17 năm, từ những ngày còn là sinh viên với những dòng status ngây ngô, đến những tấm ảnh cưới những chuyến đi, những cuộc tranh luận, những bài viết đánh dấu từng cột mốc trưởng thành… tất cả đều nằm trong đó. Trong tâm lý học, có một khái niệm gọi là "Trí nhớ ngoại vi" (Externalized Memory), và tôi nhận ra mình đã vô thức "thuê ngoài" một phần lớn bộ nhớ của mình cho nền tảng này. Khi cánh cửa bảo tàng số đó đột ngột đóng sập, tôi không chỉ mất dữ liệu, tôi cảm thấy như một phần não bộ, một phần ký ức của mình đã bị phẫu thuật cắt bỏ.

Tiếp theo là cảm giác cô lập đến cùng cực. Tôi muốn báo cho một người bạn một tin vui, muốn hỏi thăm một người họ hàng, muốn phối hợp công việc trong các nhóm chung... và nhận ra tất cả các "cánh cửa" liên lạc đều đã bị khóa. Tôi không chỉ vô hình với người khác, mà cả thế giới dường như cũng vô hình với tôi. Bạn bè không thể tag tôi vào một tấm ảnh, đồng nghiệp không thể nhắn tin cho tôi trong nhóm dự án. Tôi thực sự trở thành một "bóng ma kỹ thuật số", lang thang vô định trong một thế giới mà tôi từng là một phần của nó. Điều này phơi bày một sự thật tàn nhẫn về "Các mối quan hệ phụ thuộc vào nền tảng" - chúng ta tưởng mình đang kết nối với con người, nhưng thực chất, ta đang kết nối thông qua một trung gian duy nhất, và khi trung gian đó sụp đổ, các mối liên kết cũng lung lay theo.

Rồi đến "hội chứng ngón tay mồ côi", một biểu hiện vật lý của sự cai nghiện kỹ thuật số. Thói quen vô thức cầm điện thoại lên và ngón tay trượt đi trong vô định. Mỗi lượt like, mỗi comment, mỗi thông báo là một liều dopamine nhỏ mà não bộ đã quen thuộc, và khi bị cắt đột ngột, nó gây ra một trạng thái bứt rứt, trống rỗng. Tôi cũng mất đi "sân khấu" nơi tôi thường chia sẻ những câu chuyện vui, những hình ảnh đời thường. Không chỉ mất nơi để xem, mà còn mất nơi để được thấy. Nhưng sâu sắc hơn cả, đây là một cuộc khủng hoảng danh tính. "Cái Tôi Số" (Digital Self) mà tôi đã cẩn thận xây dựng suốt 17 năm đã bị xóa sổ. Câu hỏi lớn đặt ra: Bản sắc của tôi được định hình bởi con người thật của tôi, hay bởi hồ sơ trên mạng của tôi?

Để không chìm trong cảm giác bất lực, với tư duy của một người làm công nghệ, tôi buộc mình phải lùi lại một bước, cố gắng phân tích sự việc một cách lý trí. Tại sao một nền tảng lớn lại có thể đưa ra một phán quyết sai lầm và vô cảm như vậy? Câu trả lời nằm ở triết lý vận hành cốt lõi của nó. Facebook có tham vọng xây dựng một cộng đồng toàn cầu với gần 3 tỷ công dân. Để quản lý một "nhà nước" với quy mô chưa từng có này, họ phải dựa vào luật pháp được viết bằng thuật toán, và những "cảnh sát AI" tự động đi tuần tra. Các thuật toán này, dù tinh vi, vẫn đầy sai sót. Chúng có thể hiểu sai ngữ cảnh, nhận diện nhầm nội dung, hay dễ dàng bị các chiến dịch báo cáo có chủ đích đánh lừa. Đối mặt với lựa chọn giữa việc "bỏ sót" một nội dung xấu và "giết nhầm" một tài khoản vô tội, Facebook luôn chọn vế thứ hai. Rủi ro từ một vụ bê bối tin giả hay khủng bố lan truyền trên nền tảng của họ gây thiệt hại về uy tín và pháp lý lớn hơn rất nhiều so với việc làm phật lòng một vài người dùng. Triết lý vận hành của họ chính là "Thà Giết Nhầm Hơn Bỏ Sót". Tôi không bị khóa vì tôi sai. Tôi bị khóa vì tôi rơi vào "tỷ lệ sai số chấp nhận được" của một cỗ máy khổng lồ.

Nhận ra mình chỉ là một sai số chấp nhận được trong một cỗ máy vừa là một sự thật cay đắng, vừa là một chất xúc tác mạnh mẽ. Nó buộc tôi phải ngừng than phiền và bắt đầu hành động, viết lại bản giao kèo của mình với thế giới số. Hành trình giành lại "chủ quyền số" của tôi bắt đầu bằng việc nhận ra bài học cay đắng nhất: chúng ta chưa bao giờ thực sự "sở hữu" trang Facebook của mình. Bước tiếp theo, ngay khi (và nếu) lấy lại được tài khoản, sẽ là sao lưu toàn bộ di sản số của 17 năm qua, chuyển "bảo tàng ký ức" từ một nơi đi thuê về kho lưu trữ của riêng mình. Và quan trọng nhất, tôi sẽ xây dựng "ngôi nhà số" bền vững của mình trên blog cá nhân - mảnh đất mà tôi thực sự sở hữu. Ở đó, tôi toàn quyền quyết định nội dung, và không một thuật toán nào có thể "khai tử" tôi một cách vô cớ. Facebook, từ nay, sẽ không còn là ngôi nhà nữa. Nó sẽ chỉ là một "kênh phân phối", một "quán cà phê" để giao lưu và dẫn mọi người về thăm ngôi nhà chính của tôi.

Tôi vẫn đang chờ đợi phán quyết cuối cùng từ Facebook, nhưng thành thật mà nói, kết quả giờ đây không còn quá quan trọng. Cuộc khủng hoảng nhỏ này đã dạy cho tôi một bài học lớn về quyền sở hữu và sự tự chủ trong thế kỷ 21. Xây dựng sự hiện diện số cũng giống như xây dựng một danh mục đầu tư: đừng bao giờ bỏ tất cả trứng vào một giỏ, đặc biệt là khi cái giỏ đó không thuộc về bạn. Tôi đã bắt đầu xây lại ngôi nhà của mình trên một nền móng vững chắc hơn.

Còn bạn, ngôi nhà số của bạn đang được xây trên đất thuê hay đất của chính mình?